Türkiye Hava Ulaştırma Sektörü Tarihi

Ülkemizde sivil havacılık faaliyetlerinin 1912 yılında İstanbul Atatürk Havalimanı etrafında kurulan hangarlar, uçak iniş ve kalkış yerleri ile başladığı kabul edilmektedir. 20 Mayıs 1933 yılında Hava Yolları Devlet İşletmesi, bugünkü adı Devlet Hava Meydanları İşletmesi (DHMİ) Genel Müdürlüğü kurulmuştur. Bu kuruluş hava taşımacılığı ile ilgili faaliyetleri yapmakla görevlendirilmiştir. 3 Haziran 1938 tarihinde 3424 sayılı Kanunla, Devlet Hava Yolları Umum Müdürlüğü adını alan kurum Bayındırlık Bakanlığına, daha sonra da 21 Temmuz 1943 tarihinde 4467 sayılı Kanunla Ulaştırma Bakanlığına bağlanmıştır (Devlet Hava Meydanları İşletmesi, 2015)

Uluslararası hava taşımacılığının geliştirilmesi için 1919 yılında Paris Sözleşmesi ile Hava Seyrüsefer Yönetmeliği kabul edilmiştir. 1944 yılında Chicago Sözleşmesi ile Dünyada hava ulaştırma sektörünün temel kuralları olan Uluslararası Sivil Havacılık Konvansiyonu maddeleri kabul edilmiştir. Bu antlaşma ile havacılık faaliyetleri kurallara bağlanmıştır. II. Dünya Savaşı sonrasında teknolojinin gelişmesi ile uçak gövdesi imalatında gelişmeler yaşanmış, bu sayede ticari ve yük taşımacılığı gelişmeleri hız kazanmıştır (İnan, 2018).

Türkiye de bu gelişmeler konusunda adımlar atmış bugün İstanbul Atatürk Havalimanı’nın bulunduğu bölgede 1953 yılında uluslararası standartlara uygun olarak Yeşilköy Havalimanı’nı tamamlamıştır. Yeşilköy Havalimanı ilk uluslararası trafiğe açılan havalimanı olma özelliği ile havayolu taşımacılığımızda önemli bir altyapı yatırımıdır. Bu gelişmeler sonucu ülkemizde havalimanı işletme hizmetleri ile uçak işletmeciliğinin aynı kuruluş tarafından yürütülmesine son verilmiştir. Bu amaçla 1955 yılında uçak işletmeciliği hizmetleri Türk Hava Yollarına; 28 Şubat 1956 tarih ve 6686 sayılı Kanunla, havalimanı işletmeciliği, yer hizmetleri, hava seyrüsefer ve muhabere hizmetleri Devlet Hava Meydanları İşletmesi Genel Müdürlüğüne (DHMİ) devredilmiştir (Devlet Hava Meydanları İşletmesi, 2015)

1958 yılında ilk özel yer hizmetleri açılarak hava ulaştırma rekabete açık hale gelmiştir. İlk serbestleşme ise 1983 yılında 2920 sayılı Türk Sivil Havacılık Kanunu ile gerçekleşmiştir. Bu döneme kadar kamu tekelinde kalan hava yolu sınırlı bir gelişim göstermiştir (Tunalı, 2016).

1984 yılında Devlet Hava Yolları Umum Müdürlüğü, Meydan İşletme Müessesesi adını almıştır. Daha sonra Kamu İktisadi Teşebbüslerinin yeniden düzenlenmesine ilişkin alınan kararnamelerle bugünkü kullanımı olan Devlet Hava Meydanları İşletmesi (DHMİ) Genel Müdürlüğü adını almıştır. (Devlet Hava Meydanları İşletmesi, 2015).  1984 yılında ayrıca 2920 sayılı kanun altında 18433 sayılı Resmi Gazete’de SHY-6A “Ticari Hava Taşıma İşletmeleri” Yönetmeliği İle yayınlanmış, havayolu taşımacılığı pazarı rekabete açılmıştır. Bu sayede 1986 yılında özel sektöre ait ilk uluslararası havayolu taşıma şirketi kurulmuştur.  1990’lı yılların ekonomik koşulları kamu kontrolündeki sektörler üzerinde özelleştirme baskısı ortaya çıkarmıştır. 8 Haziran 1994 tarihinde 3996 sayılı kanunla havalimanlarının “yap-işlet-devret modeli çerçevesine alınması” sağlanmıştır. Bu kapsamda Devlet Hava Meydanları İşletmesi Genel Müdürlüğü 1996 yılında Antalya Havalimanı terminallerini özelleştirilmiştir.

2001 ekonomik krizi ile yürürlüğe giren 14 Nisan 2001 tarihli Türkiye’nin Güçlü Ekonomiye Geçiş Programı 54. Maddesi Sivil Havacılık Kanunu “Havayollarının iç hat uçuş fiyatlarının serbestçe belirlenmesine imkan sağlanacağı” taahhüdünü içermiştir. Böylece hava ulaştırma sektörünün büyümesinin önü açılmıştır. 2003 yılında dış hatlarda Türkiye’den 60 noktaya uçuş, iç hatlarda İstanbul Ankara merkezli 26 noktaya uçuş düzenlenmeye başlanmıştır. Bu sayılar yıllar itibariyle artmış 2015 yılında Türkiye küresel havalimanı yolcu trafiğinde Dünyada 11. (%2,4 yolcu payı), Avrupa’da ise 5. (%8,7 yolcu payı) sıraya yerleşmiştir.  (Ekonomi ve Dış Politika Araştırma Merkezi, 2016)

Türkiye’de sivil hava trafiğinde kullanılan toplam 56 Havalimanı bulunmaktadır. 49 adedi fiilen DHMİ tarafından işletilmektedir. İstanbul, Zafer, Zonguldak-Çaycuma, Aydın-Çıldır ve Gazipaşa-Alanya Havalimanlarının kontrol, denetim, hava trafik ve elektronik hizmetleri ile Savunma Sanayii Başkanlığının gözetim ve denetiminde işletilen Sabiha Gökçen Havalimanının yalnızca Hava Trafik Kontrol Hizmetleri Devlet  Hava Meydanları İşletmesi tarafından yürütülmekte olup; Eskişehir Hasan Polatkan Havalimanı ise Eskişehir Teknik Üniversitesi tarafından işletilmektedir (Devlet Hava Meydanları İşletmesi , 2019).

Yazar: Zahide Yeşim Akbinar Dikici – Öğretim Görevlisi, Kastamonu Üniversitesi Deniz ve Liman İşletmeciliği

Kaynak:

• Tunalı, A. (2016). TÜRKİYEDE HAVALİMANI PROJELERİ İÇİN MASTERPLAN SÜREÇ VE ÖZELLİKLERİ. İSTANBUL TEKNİK ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ.
• İnan, T. T. (2018). CHICAGO KONVANSİYONU DOĞRULTUSUNDA GELİŞEN SİVİL HAVACILIK SEKTÖRÜNDE HAVAYOLLARINDA UYGULANAN FİLO PLANLAMA STRATEJİLERİ. Kapadokya Akademik Bakış, 2(2), 167-177.
• Devlet Hava Meydanları İşletmesi. (2015). 2015-2019 Stratejik Plan. 
• Devlet Hava Meydanları İşletmesi . (2019). 2019-2023 Stratejik Plan. 
• Devlet Hava Meydanları İşletmesi Genel Müdürlüğü. (2020). dhmi.gov.tr adresinden alınmıştır
• Ekonomi ve Dış Politika Araştırma Merkezi. (2016). İstanbul Yeni Havalimanı Ekonomik Etki Analizi.