Stall (Perdövites) nedir?

“Stall” kelimesini havacılık sektörünün dışında olanlar çok nadir duymuş olabilirler. Zamanında popüler ancak bir o kadar üzücü bir haber başlığı size bu kelimeyi anımsatabilir. 2018 tarihinde İran’da yaşanan özel jetin düşüşünü pek çoğumuz hatırlarız. O tarihte bu uçağın düşme nedeni olarak ön raporda Stall durumundan bahsedilmiş ve haberlerde bu şekilde geçmişti. O zaman için haberi detaylı okuyanlar bu kelimeyi belki hatırlayabilirler. Stall, havacılığın göz korkutan kavramlarından biridir. Stol ya da Perdövites olarak da adlandırılmaktadır. Peki, Stall ne demektir?

Her uçağın minimum uçma sürati vardır. Örnek verilirse, Cessna 172’nin minimum uçma sürati 40 knot’tır. (Knot ve benzeri çevirmeleri Uçak Hızı başlığında bulabilirsiniz). Uçuşun herhangi bir safhasında Cessna 172 40 knot altında bir hıza düştüğü anda kanatlar gerekli kaldırma kuvvetini sağlayamaz ve uçak aşağı doğru çökmeye başlar. Hatta bu çöküş “spin” adı verilen dönerek düşme halinde olabilir ve uçak yere çakılmış olur. İşte tam da bu noktada, yani uçak bu minimum süratin altında uçurulmaya çalıştırıldığı anda uçak stall’a girmiş olur. Minimum sürat altında iken uçak hava ile yaptığı açısını artırarak havada tutunmaya çalışır. Fakat açı arttıkça kanadın üzerinden akan hava kanadın şeklini takip edemez ve coanda etkisi dediğimiz durum olan havanın kanat üzerinden dolaşması durumu gerçekleşemez (Coanda etkisi için Bernoulli Prensibi yazısına bakabilirsiniz). Hal böyleyken kanat üstü ve altı arasında basınç farkı kalmayacağı için kanatlar kaldırma kuvveti görevini yerine getiremez. Stall’a girmiş bir uçak önce titremeye başlar. Uçağı stall’den korumak için pilotu ikaz eden uçak sistemleri pilotu uyarır. Öyle ki, bazı uçaklar stall durumuna girdiğinde uçak sistemi uçağın kontrolünü ele alarak düşük sürat durumundan kurtarmaya çalışır.

Stall,  yalnızca uçağın tutunma süratinin altına düşmesiyle gerçekleşmez. Uçaklarda “Angle of Attack (AOA)” denilen Türkçesi Hücum açısı olan bir terim vardır. Hücum açısı en basit tanımıyla uçak kanadının yeryüzü ile arasında kalan açıdır. Yüksek Hücum Açısı da stall’a neden olmaktadır. Uçaklar hücum açısını ne kadar fazla artırırsa kanadın üstündeki hava akımı airfoil yapıyı takip edemez. Bunun sonucunda ise hava girdapları oluşur. Tam da burada uçak stall’a girer.

Stall için alınan önlemler vardır. Stall durumunda öncelikle uçakta titreme ve sarsıntı başlar. Bu titreşim pilot için uyarıcıdır. En iyisi ise uçaklarda “stall uyarıcı” sistemler vardır. Bu sistemler pilot levyesini sarsar, ve sesli ışıklı sistemle pilotu ikaz eder. Hatta, günümüzün bazı modern uçaklarında pilot stall durumunda hiçbir şey yapmasa bile uçak sistemi otomatik olarak levyeyi öne iter ve uçağın burnunu aşağı doğru yönlendirirek uçağı stall durumundan korumaya çalışır.

Stall, bir uçakta yaşanabilecek en tehlikeli durumlardan birisidir. Stall durumundan kurtulmanın en etkili yolu hücum açısını azaltmak ve de motor gücünü artırmaktır.  Ayrıca flapların açılması da uçakların stall olma hızını düşürür. Flaplar sayesinde uçaklar daha yavaş bir süratte, stall tehlikesi olmadan inişlerini gerçekleştirebilirler. (Uçak kanat yüzeyleri – Flap ve Slat yazısında flaplar hakkında detaylı bilgiyi bulabilirsiniz). Yüksek irtifada düz uçuş esnasında gerçekleşen bir stall’da, uçak burun aşağı getirilerek yani hücum açısı azaltılarak ve yine motor gücü artırılarak uçak stall’dan kurtulabilir.  Stall hızını etkileyen ve durumu daha kötüleştiren faktörler ise buzlanma, ağırlık ve de ağırlık merkezinin önde olmasıdır. Şöyle ki, buzlanma yüzünden kanat yüzeyi pürüzlü olur ve de buradaki hava akışını bozar. Bu da uçağın stall hızını arttırır. Uçağın fazla ağır olması da stall hızını arttıran bir etkendir. Son olarak, ağırlık merkezinin önde olması uçağın burnunu kaldırması için daha fazla sürat yapmasına neden olacağı için uçağı yüksek hızda stalle sokar. Ancak ağırlık merkezi geride konumlanırsa stall hızı daha az olacaktır.

Gösteri uçuşlarında uçaklar kritik süratler civarında hassas seviyelerde uçurulur. Stall durumuna ramak kalan bu hava manevralarında özel yetişmiş test pilotları görevlendirilir.